Bron: website meertens.knaw.nl
Datum: 25 mei 2018
Op bovengenoemde datum heeft de volgende informatie op internet gestaan:
Maastricht gemeente Maastricht L
Locatie: Kapel bij de parochiekerk van St. Matthias
Bisdom: Roermond
Cultusobject: O.L. Vrouw van Banneux (beeld)
Datum: 15 januari; woensdagen en vrijdagen
Periode: 1953 – ca. 1975
Adres: M. Pastoorstraat 10, 6211 BV Maastricht
In 1933 verscheen Maria in het Belgische Banneux als de ‘Maagd der Armen’. Deze verschijningen vonden grote weerklank met name in het zuidelijke deel van Zuid-Limburg. Dit leidde in 1953 tot de bouw van de eerste aan O.L. Vrouw van Banneux gewijde kapel in Nederland, gelegen naast de Maastrichtse Matthiaskerk. Deze groeide uit tot een relatief verborgen filiaalheiligdom voor bezoekers naar en van Banneux (B), van vereerders uit groot-Maastricht. In de jaren zeventig liep de cultus allengs terug. In 1994 werd het beeld vernield en stopte ook de lokale verering.
_______________________________________________________________________
Topografie
- De Matthiaskerk staat in het Boschstraatkwartier, gelegen ten westen van de Maas en ten noorden van de oudste stadskern van Maastricht. Zij fungeerde als ‘volkskerk’ van middeleeuws Maastricht. De bouw ervan begon in 1351; in de 15e eeuw werd het gebouw verbouwd tot een gotische kerk met drie schepen. In 1566 namen protestanten de kerk in bezit en afgezien van enkele onderbrekingen bleef de kerk tot 1794 in hun handen. Sinds 1802 dient de kerk weer voor de katholieke eredienst.
- De latere bloei van de devotie tot Maria als ‘Maagd der Armen’ in en bij deze kerk houdt mede verband met sociale ontwikkelingen in het Limburg van de 19e eeuw. Ook binnen de grenzen van de Matthiasparochie bracht industralisatie voor velen werk en loon, maar waren de werkomstandigheden daarentegen slecht. De kapelaans J.H. Wijnen (1838-1909) en J.L.M. Claessens (1843-1898) van de Matthiaskerk toonden in hun tijd een sterke sociale bewogenheid voor de arbeiders. De laatste richtte in 1876 de ‘Spaarbank de H. Familie’ op, bedoeld als een instelling tot ondersteuning van behoeftige arbeiders. Maar de wantoestanden bleven hoe dan ook lang bestaan. Nog op 14 november 1953 liet F. Rouwet, pastoor van de Matthias van 1952 tot 1982, de klokken van de Matthiaskerk een half uur lang luiden om zo de aandacht te vestigen op de toen nog bestaande erbarmelijke woontoestanden in het Boschstraatkwartier. De renovatie van het stadsdeel leidde uiteindelijk tot een kaalslag van hele bouwblokken en daarmee ook tot een sterke uitdunning van de parochie.
- In 1953 werd aan de noordkant van de Matthiaskerk een Maria van Banneuxkapel gebouwd naar het ontwerp van het Architectenbureau Boosten te Maastricht. Zij is zowel van de straatkant als vanuit de kerk bereikbaar. Midden in de afsluitende muur van de naar het oosten gerichte kapel bevindt zich een grote nis, de plaats voor het cultusbeeld. De buitenbouw van de kapel is in Naamse hardsteen uitgevoerd.
Cultusobject
- Tussen 15 januari en 3 maart 1933 verscheen Maria als ‘Maagd der Armen’ acht maal aan het twaalfjarig meisje Mariette Beco te Banneux (B), een plaatsje gelegen tussen Luik en Verviers. Maria verscheen daar ‘voor alle natiën’ en om het lijden van de zieken te verlichten. Zij riep op om ter plekke een kapel te bouwen en veel te bidden. Bisschop L.J. Kerkhofs van Luik erkende in 1949 de verschijningen. Op de verschijningslocatie, in de voortuin van het huis Beco, werd reeds in augustus 1933 een devotiekapel ingewijd. De Luikse schilder Léon Jamin schilderde Maria zoals de zieneres haar zou hebben gezien: in het wit gekleed, omgord met een blauwe ceintuur, een lichte sluier om hoofd, schouders en ellebogen; de handen gevouwen, om de rechterarm een rozenkrans met een gouden kruis, slechts de blote rechtervoet zichtbaar met daarop een gouden roos.
- Het beeld van O.L. Vrouw van Banneux, dat in de Mariakapel van de Matthiaskerk stond, was van hout (1,25 m hoog) en gemaakt door de in Maastricht woonachtige kunstenaar Sjef Eymael. De polychromie had de Meerssense kunstenaar A. Volders verzorgd. Opmerkelijk was dat het een ‘gekleed’ beeld betrof. Het eerste lange witte gewaad van tule was gemaakt door mevrouw Olivers-Kengen uit Maastricht. Om het beeld hing verder een kristallen rozenkrans, een geschenk van een vereerder.
Verering
Algemeen
- In 1936 werd in het bisdom Roermond een sectie opgericht van de Internationale Gebedsunie voor Banneux, teneinde nog beter te voldoen aan Maria’s verzoek aan de mensheid om veel te bidden en de Banneuxcultus te doen verbreiden. Deze sectie organiseerde ook bedevaarten vanuit Nederland naar Banneux. In 1951 werd in Maastricht deze sectie omgezet in een zelfstandige Stichting Internationale Gebedsunie van Banneux-Notre-Dame voor geheel Nederland, met onderafdelingen overal in het land.
- In 1938 werd door de Maastrichtse beeldhouwer G. Hack een Banneuxbeeldje ontworpen, waarvan afgietsels hun weg vonden naar vele Mariavereerders in Nederland. In de Tweede Wereldoorlog werden nog eens tienduizenden Banneuxprentjes en -wandborden met foto en gebed tot O.L. Vrouw van Banneux verspreid, aan welk gebed bisschop Lemmens 50 dagen aflaat verbond. Er werden overal in Nederland bidweken, biddagen en biduren gehouden, onder (veel) meer in de St. Matthiasparochie te Maastricht.
- Op 15 oktober 1945 verscheen het eerste nummer van het tijdschrift Banneux O.L.V., uitgegeven te Maastricht. Anderhalf jaar later, op 16 maart 1947, werd te Maastricht langs de ‘Bidweg van de Sterre der Zee’, op de hoek Lenculenstraat-Capoenstraat, ook een Banneuxbeeld geplaatst (à Maastricht, Sterre der Zee, dl. 3). Ook elders in Limburg kwamen beelden van haar te staan, zoals in Mariagewanden/Hoensbroek, in de Maastrichtse ‘Koepelkerk’ (H. Hart van Jezus), in Eijsden, Geulle, Mechelen, Merkelbeek, --> Treebeek (dl. 3), Schinnen, Wylre.
- De grote werfkracht voor de verering van O.L. Vrouw van Banneux was in Nederland omstreeks 1975 voorbij. Rond 1990 ontstond weer een beperkt reveil om weer naar Banneux te gaan, veelal in de vorm van voetbedevaarten.
De cultus rond de Matthiaskerk
- Sinds 1942, toen de publieke verering van de ‘Maagd der Armen’ door de rooms-katholieke kerk werd goedgekeurd, heeft is in Matthiaskerk O.L. Vrouw onder die titel op parochieel niveau vereerd. De verjaardag van de eerste verschijning te Banneux, 15 januari, werd jaarlijks in de parochie gevierd. De bidweken werden er na de oorlog voortgezet, toen parochianen als soldaat naar het toenmalige Nederlands-Indië moesten vertrekken. De Zusters van het Arme Kind Jezus zorgden bij de jaarlijkse processie voor een groep, die de boodschap van de ‘Maagd der Armen’ uitbeeldde. Actief promotor van de Banneuxverering in de parochie was de geestelijk leider van de Banneux-bedevaarten A.C. Theunissen (1906-1979) en tevens kapelaan van St. Matthias (1937-1953). Dat gegeven heeft er sterk toe bijgedragen dat in deze parochie de eerste Banneuxkapel van Nederland werd gebouwd. Tijdens zijn afscheid van de parochie in 1952 zegende pastoor A. Terstappen (1890-1984) een gedenksteen, die hij daarna als eerste steen plaatste op de bouwplaats van de Banneuxkapel. De steen draagt de woorden: ‘In honorem Virginis pauperum me posuit A. Terstappen par. 16.11.1952’ (Ter ere van de ‘Maagd der Armen’ plaatste mij pastoor A. Terstappen). In die jaren bereikte de verering van O.L. Vrouw van Banneux haar hoogtepunt in Nederland. De inzegening van de Maastrichtse kapel was gepland in mei 1953. Er ontstonden echter problemen over het Banneuxbeeld. Margot Globocki had van de leiding van de Jan van Eyckacademie de opdracht gekregen een beeld voor de kapel te vervaardigen, maar dat Mariabeeld kreeg niet de goedkeuring van mgr. Lemmens daar de uitbeelding te veel afweek van het origineel in Banneux. De opdracht ging daarop naar Sjef Eymael, wiens beeld wel goedkeuring verkreeg.
- Bisschop Lemmens zegende de kapel uiteindelijk op 15 augustus 1953 in. De Luikse bisschop Kerkhofs en H. Paulissen, oud-bisschop van Kumasi (Ghana) en afkomstig van Maastricht, woonden de plechtigheid bij. De geestelijke voorbereiding bestond uit een noveen op de negen dagen voor 15 augustus en een driedaagse avondoefening, waarvoor M. Jenniskens, de latere deken van Maastricht, uiteenzette, hoe belangrijk het voor de parochie was, dat deze Lieve Vrouw hier haar intrek nam. Het Mariabeeld was op 15 augustus ’s ochtends nog te Banneux door Kerkhofs gezegend. ’s Middags begeleidde een feestelijke stoet het beeld vanaf de grens van de parochie naar de kerk. Na het lof werd het in processie naar de nieuwe kapel gebracht. Nadat Lemmens de inzegening van de nieuwe kapel had verricht, plaatste men het beeld op het altaar in de nis van de kapel. Een bord met aanroepingen tot de ‘Maagd der Armen’ werd links van het beeld gehangen. Boven de ingang stond in grafitto het wapen van de Internationale Gebedsunie. De Boschstraatbuurt schonk de kandelaars voor de kapel (ontwerp: arch. Boosten uitv. edelsmid A.E. Kersten, Maastricht). Tegen 19.00 uur arriveerde de Nederlandse Banneuxbedevaart, welke die dag in het Belgische heiligdom was geweest. Vanaf de Maagdendries trokken toen zo’n 750 pelgrims in bidtocht naar de devotiekapel. Gedurende de avond en de volgende dagen waren er voortdurend biddende mensen in de kapel, minstens 200 per dag.
- De inzegening van de kapel in 1953 vormde de start van de bovenlokale cultus. Aangezien de kapel nabij de Maastrichtse markt ligt, was de verering er in de regel op woensdag en vrijdag het grootst en kwamen veel Belgen, met name marktbezoekers, als gelegenheidsvereerders dit kleine filiaalheiligdom van Banneux bezoeken. Ze kwamen globaal uit het gebied tussen Luik - Tongeren - Hasselt, met plaatsen als Lanaken, Veldwezel, Rekum, Bilsen, Visé etc. De vieringen op 15 januari werden daarentegen voornamelijk bezocht door bezoekers uit groot-Maastricht, Caberg, Heugem, Borgharen etc. In deze, in een volkswijk gelegen, kapel bestond dus een relatief onopvallende cultus voor O.L. Vrouw van Banneux, ‘Maagd der Armen’. Dit alles stond in contrast met de cultus van de aan het druk bezochte O.L. Vrouweplein gelegen en traditierijke O.L. Vrouw Sterre der Zee, die op een haast uitbundige wijze als icoon en mariaal symbool van de stad Maastricht fungeert en devotie geniet onder zowel de hogere als de lagere sociale klassen.
- Tot in de jaren negentig van de 20e eeuw was het ook gebruikelijk om een bedevaart van Maastricht naar Banneux te laten beginnen met een gebed in de Banneuxkapel van de St. Matthias. Betrof het een grote bedevaartgroep, dan had een gebedsdienst in de Matthiaskerk zelf plaats. Bij terugkomst werd de kapel niet meer aangedaan.
Het einde
- In de jaren zeventig van de 20e eeuw verdween het bedevaartkarakter van de cultus die veranderde in een louter lokale verering. Ongeveer 20 jaar later kwam ook deze lokale verering tot een definitief einde toen in 1994 het O.L. Vrouw van Banneuxbeeld door een geestelijk verwarde zwerver zonder duidelijk motief met een hamer werd kapotgeslagen waarbij ook de kapel werd vernield. Het beeld was dermate toegetakeld dat het niet is bewaard. Sindsdien is niets meer over de verering van de ‘Maagd der Armen’ aldaar vernomen, met uitzondering van hen die het verdwijnen van de verering betreuren. Pastoor G. Hover van de Matthias plaatste in mei 1995 een uit de kerk afkomstig beeld van O.L. Vrouw van de Wonderdadige Medaille (à Maastricht, dl. 4) in de Banneuxkapel en bekrachtigde daarmee de devotionele breuk. Als een soort tegenwicht heeft pastoor Hover datzelfde jaar nog in het nabije pand Boschstraat 67, op de hoek van de Boschstraat met de Raamstraat, een beeld van O.L. Vrouw van Banneux (een beeld naar Dupont, Brugge) neergezet. Het kwam op de plaats van een eerder gestolen beeld van O.L. Vrouw met het Jezuskind van Charles Eyck. Hiermee probeerde hij tegemoet te komen aan de wens van de overgebleven Banneuxvereerders. Een actieve verering is op die drukke locatie en gezien de hoge plaatsing van het beeld echter niet of nauwelijks mogelijk.
Materiële cultuur
- Devotioneel drukwerk: algemene Banneuxprentjes, -gebedsboekjes etc. werden verspreid door het Propagandabureau voor het Banneuxwerk te Maastricht en vanuit Banneux zelf; er is, behalve een enkel affiche, geen apart drukwerk voor deze Banneuxkapel aangemaakt.
- Affiche: raamaffiche uit 1953 (29 x 45 cm), met de in blauw gedrukte tekst: Triduum ter ere van Maria, de Maagd der Armen. Ter voorbereiding van de Inzegening der kapel van O.L. Vrouw van Banneux op de Bosstraat zal op de dagen voorafgaande aan 15 Augustus een Plechtig Triduum worden gehouden in de St. Matthiaskerk. De oefeningen hebben plaats op Woensdag, Donderdag en Vrijdag a.s. telkens om half acht uur 's avonds. Predicatie door Mgr. M. Jenniskens.
- Tegel: wit met een blauwe schildering (31 x 15,5 cm), gesigneerd: ‘M. Setton’; Michel Setton was een in Maastricht woonachtige kunstenaar. Voorstelling: O.L. Vrouw van Banneux uit de Mariakapel van de St. Matthias, met aan beide zijden een kandelaar en voor Maria een ruiker bloemen.
Bronnen
A Maastricht, gemeentearchief: parochie van St. Matthias met name 117, verder 308-313; Maastricht, Stadsbibliotheek, parochieblad voor de St. Matthijs: Van deur tot deur, 1945 - heden (niet compleet); Schinnen: familie-archief van de familie Olivers; Banneux, Banneuxarchief: Nederlands tijdschrift van Banneux: Banneux O.L. Vrouw (1945-1967; daarna tot 1997 onder andere titels).
B De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Limburg. Geïllustreerde beschrijving. De Monumenten in de gemeente Maastricht I (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1938) p. 259-278; De Maagd der Armen. De verschijningen van O.L. Vrouw te Banneux N.D. (Maastricht: Bureau Gebedsunie, 1942); P. Ploumen, De boodschap van Maria, de Maagd der Armen (Maastricht: Druk Laur Crouzen, 1945) p. 83-90; diverse artikelen in: Van deur tot deur, 7 en 21 september 1946, 1 februari 1947, 15 november 1952, 4 juli 1953, 1 augustus 1953, 5 september 1953; ‘Een heugelijke dag’, in: Banneux O.L. Vrouw 2, 7 (1947) p. 10; ‘Een sieraad...’ [= uitgave beeldje Hack], in: Banneux O.L. Vrouw, 7,7 (1952); diverse artikelen in, in: Gazet van Limburg, 22 oktober 1952, 17 november 1952; 13 april 1953; 14 augustus 1953; 17 augustus 1953; Banneux 20 jaar. Luisterrijke viering op O.L. Vrouw Hemelvaart’, in: De Maasbode, 6 augustus 1953; ‘Eerste devotie-kapel O.L. Vrouw van Banneux in Maastricht’, in: De Maasbode 17 augustus 1953; ‘Een Banneux-kapel bij verrassing!’, in: Banneux O.L. Vrouw 9, 7 (1954) p. 9-10; ‘Een intieme Kapel’, in: Banneux O.L. Vrouw 10, 8 (1955) p. 11-13; ‘De kleine kapel van Maria van Fatima [= Banneux!] in de Boschstraat’, in: KRO-gids, 14 april 1957, p. 18; ‘Kapel van O.L. Vrouw van Banneux’, in: Korte verklaring der schildering in de H. Hartkerk (Koepelkerk), Wijk-Maastricht (z.j.) p. 9-10; A.J.Fr. Maenen, Petrus Regout 1801-1878. Een bijdrage tot de sociaal-economische geschiedenis van Maastricht (Nijmegen: Centrale Drukkerij, 1959) p. 310-332; ‘Hij kwam uit het land van Valkenburg’, in: Banneux O.L. Vrouw 17 (1961-1962) p. 97-98; Amand Géradin, Louis Jamin, Chapelain de Banneux (Liège: H. Desain, 1962); ‘Nieuws in het kort’, in: Credo 19,17 (2 juni 1967); P. Olivers, ‘Mannen en vrouwen te voet op bedevaart naar Banneux N.D.’, in: De Kerk der Armen 25,2 (1970) p. 8-9; Charles Genders, Langs de oude Limburgse kerken, Zuid-Limburg (Baarn: Bosch & Keuning, 1974) p. 111-112; Jos Nelissen & Jac. van Term, Kerken van Maastricht (Maastricht: kerkbestuur H. Lambertus, 1979) p. 25-29; Fieke Lakmaker & Jan Driessen, Van pottemennekes en de Heilige Geest. Maastricht: Een historische rondwandeling door het Boschstraatkwartier (Venlo: Drukkerij & Ontwerpstudio Glans, z.j.) p. 17-20; L.J. Kerkhofs, Onze Lieve Vrouw - Haar boodschap te Banneux (Tielt/Amsterdam: Lannoo, 1980; 4e verm. dr.); P.J.H. Ubaghs, St.-Matthijskerk (Maastricht: Stg. Historische Reeks Maastricht, 1983); Leo Olivers, Banneux op de voet gevolgd 1933-1983 (Beek: Drukkerij Econoom, 1983); D.P.J.Wynands, Geschichte der Wallfahrten im Bistum Aachen (Aken: Einhard Verlag, 1986) p. 269, 351-355; ‘Ruim duizend pelgrims en wandelaars naar Banneux. Kersttocht in zacht winterweer’, in: Limburgs Dagblad, 27 december 1989; ‘Florent Eijssen (89) overleden’, in: Limburgs Dagblad, 2 november 1990; ‘Bedevaart naar Banneux. Pelgrim op Kerstavond’, in: Algemeen Dagblad 21 december 1991; Lambertus Moonen, ‘Geachte lezer’, in: De Kerk der Armen 46, 2 (1991) p. 13; ‘Man richt met hamer vernielingen aan in kapel Matthiaskerk’, in: De Limburger, 24 augustus 1994; W.A.A. Mes, De Koepelkerk, (Maastricht: Stg. Historische Reeks Maastricht, 1997) p. 52; A. Reul, Banneux-De Maagd der Armen (Banneux 1998); Mart Huls & Manu Brouwers, 3-Daagse Voettocht naar Banneux vanuit Margraten, Banholt of Noorbeek (Maastricht: Drukkerij ‘De Heeg’, 1998: 2e herz. dr.); ‘Banneux-tocht raakt iedereen’, in: Heuvelland Aktueel, 11 december 2001; Jac van den Boogaard & Servé Minis, Monumentengids Maastricht (Leiden: Primavera Pers, 2001) p. 52.
C PJMI BiN-dossier Maastricht-O.L. Vrouw van Banneux; verzameling krantenknipsels van L. Moonen te Lemiers; foto’s van N.J. Bartels; mondelinge informatie in 2002 van N.J. Bartels te Maastricht en Peter Olivers te Schinnen.
Lambertus Moonen